Mondragon: democratie op de Baskische werkvloer

Gefaseerd door de Golf

'Twee dagen gunstige wind, daarna depressies', vat Floris het weerbericht samen. Schuilen dus. En wel op Île de Groix, onder Bretagne. De boot ligt net vast als de wind door de haven giert en de regen op de kajuit klettert. Na drie dagen klaart het op en koersen we met een comfortabele oostenwind van 10-15 knopen naar Spanje. Weer drie dagen later zien we een zonnig Bilbao liggen.

Miljardenconcern in een Baskisch bergdorp

In Bilbao zien we filialen van Laboral (een bank), supermarktketen Eroski en het gelijknamige reisbureau: Eroski/Viajes. Van buiten lijken het gewone winkels, maar ze vallen allemaal onder de Mondragon-paraplu. Naast detailhandel en financiën, zijn er industriële coöperaties die machines of auto-onderdelen maken en aan andere bedrijven leveren. Verder heeft de groep scholen, een universiteit en een R&D-laboratorium. Met een jaaromzet van zo’n twaalf miljard euro is Mondragon het zevende bedrijf van Spanje. We pakken de bus naar het gelijknamige Baskische bergdorp om meer te leren over deze bijzondere organisatie.

Geesteskind van een geestelijke

We ontmoeten Ander Etxeberria, communicatiedirecteur en ruim twintig jaar werkzaam bij het concern. ‘Mondragon is het geesteskind van José María Arizmendiarrieta, een priester. Menselijke waardigheid en solidariteit waren voor hem vanzelfsprekend. Net als veel Basken, zag hij werk als een manier waarop iedereen bij kan dragen aan een betere maatschappij. Bijna zeventig jaar terug wilde hij de scheef verdeelde beloning, eigendommen en kansen op onderwijs aanpakken. Dit leidde tot de oprichting van de Mondragon-groep: commerciële coöperaties met drie basiswaarden voor iedereen: eerlijk werk, fatsoenlijk loon en toegang tot onderwijs.

Medewerkers zijn leden, leden zijn medewerkers

Eind jaren 50 ontstond het eerste bedrijf, daarna ging het hard. Er zijn nu 101 coöperaties, stuk voor stuk volledig in handen van de leden. De groep zelf is ook een coöperatie en heeft een coördinerende rol. In totaal zijn er ongeveer 75.000 werknemers. Zo’n 85 procent is lid van een coöperatie, de rest heeft een tijdelijk contract. Ander: ‘Werk je eenmaal voor een coöperatie, dan heb je baanzekerheid. Juist omdat we werk op lange termijn garanderen, selecteren we vroeg. Je krijgt eerst een tijdelijk contract. Bevalt het iedereen, dan kun je na één tot drie jaar lid worden.’

Voordelen voor leden én maatschappij

Leuk hoor, dat lidmaatschap, maar wat heb je eraan? Hoe verdeelt het de kansen beter? Ander is stellig: 'Het werkt. Van interne besluitvorming tot de loon- en winstverdeling, en van baanzekerheid tot secundaire arbeidsvoorwaarden: de coöperatiestructuur biedt je voordeel op allerlei aspecten van je werk.'

Nogmaals: mooie claim, maar nog steeds niet overtuigend. We vragen dus door en Ander houdt voet bij stuk: ‘Leden vormen het hoogste beslissingsorgaan en hebben allemaal een stem in de algemene ledenvergadering. Zo nemen we samen de belangrijkste beslissingen. Bijvoorbeeld over beloning, winstverdeling, de benoeming van het management en andere strategische zaken. Mee mogen beslissen kweekt betrokkenheid en loyaliteit. Bovendien leidt directe democratie op de werkvloer tot een langetermijnvisie op de onderneming.’

Meer verdienen dankzij eerlijk delen

Ander vervolgt: ‘De loonstructuur zorgt voor een eerlijkere verdeling onder werknemers. Het Spaanse bruto minimumloon ligt rond de tienduizend euro per jaar. De laagstbetaalde Mondragon-werknemer krijgt ongeveer anderhalf keer dit bedrag. De CEO verdient maximaal zes keer zo veel; nog geen ton dus. Alle andere functies liggen hier tussenin. Dit systeem is erg aantrekkelijk voor mensen op de onderste etages van het loongebouw. 

Ander gaat trots verder: ‘Diezelfde eerlijkheid zie je ook in de winstverdeling. Daarvan profiteren namelijk degenen die het werk hebben gedaan. Een groot deel stroomt terug de coöperatie in. Zo bouwen de leden kapitaal op dat ze krijgen uitgekeerd als ze eerder weg of met pensioen gaan.’ Ook roemt hij de secundaire arbeidsvoorwaarden. ‘Een van de coöperaties regelt voor de hele groep de betalingen bij ziekte en pensioen. Dankzij eigen scholen en opleidingen kun je je verder ontwikkelen. En ben je eenmaal lid van een coöperatie, dan heb je een baan voor het leven. Mocht jouw bedrijf in zwaar weer terechtkomen, dan staan de andere coöperaties voor jou garant.’

En de uitdagingen?

Prachtig, maar loopt alles even soepel? We noemen het recente faillissement van Fagor, tot 2013 een van de grootste Mondragon-telgen. Ander: 'Klopt, na een moeilijke periode viel het doek voor de divisie die huishoudelijke apparaten maakte. 1.800 leden werden getroffen, en velen verloren hun kapitaal. Als mede-eigenaar draag je immers ook ondernemingsrisico. Gelukkig vond het merendeel bij een andere coöperatie werk. Drie jaar later zitten nog maar negentig collega’s thuis, een fractie dus. Hun loon wordt gewoon doorbetaald, dankzij de interne verzekering.'

Succesvolle langetermijnvisie

Dat Mondragon werk(nemers) centraal zet, zie je ook terug in hun missie. In plaats van snelle winstmaximalisatie, staat duurzame werkverschaffing voorop. Ander: ‘Mondragon wil bijdragen aan een betere maatschappij door goed werk te bieden. Nu, over vijf, vijftig én honderd jaar. Verder gaat 10 procent van onze winst naar goede doelen en verenigingen in de gemeenschap.’ Ander is overtuigd dat het Mondragon-model bijdraagt aan het Baskische succes . 'Baskenland heeft de laagste werkloosheid van Spanje, investeert het meest in R&D en de welvaart is er het eerlijkst verdeeld. Laten hier nou toevallig de meeste van onze coöperaties zitten.'

Jong talent bestormt Baskenland

We rijden terug naar Bilbao, met Nico. Die stond niet te liften, maar op BlaBlaCar: een website voor ‘meerijders’. Als kersverse ingenieur werkt hij sinds kort bij een Mondragon-coöperatie. Hij is nog geen lid, maar spreekt al vol lof over de arbeidsvoorwaarden en de werksfeer. Veel van zijn studiegenoten in Gijón vinden maar moeilijk een goedbetaalde baan. Mondragon heeft een aantrekkelijke reputatie als werkgever vanwege het bedrijfsmodel en de gunstige arbeidsvoorwaarden. En dat trekt jong talent aan, ook van buiten de regio.

Een sociaal-duurzame oplossing

We zijn onder de indruk van de manier waarop Mondragon eerlijk werk, fatsoenlijk loon en baanzekerheid invult. En bewijst dat de coöperatie als bedrijfsvorm in verschillende sectoren succesvol kan zijn, en tegen internationale concurrentie is opgewassen. De democratische structuur, relatief kleine inkomensverschillen en interne solidariteit maken het concern tot een mooi voorbeeld van sociaal-duurzaam ondernemerschap. Met een bijpassend motto: ‘Humanity at work’. Welvaart eerlijker verdelen begint bij de bron en hangt niet af van fiscale overheidsregelingen. Die priester had een vooruitziende blik!

Volgende missie: emissievrij varen

Hierna zeilen we verder, naar Porto om precies te zijn. Daar nemen we een kijkje aan boord van de Tres Hombres, een zeilend vrachtschip van rederij Fairtransport. Kapitein en medeoprichter Andreas Lackner vertelt ons hoe hij zonder emissies vracht over de wereldzeeën vervoert, en hoe volgens hem de zeescheepvaart kan worden verduurzaamd. We laten het jou ook snel weten.